Category: Κριτικές

Με το μετα-ανθρώπινο σύνθημα «Σκοτώστε τον θάνατο!», κάποιοι δισεκατομμυριούχοι της Σίλικον Βάλεϊ έγιναν οι σύγχρονοι κήρυκες της μετανεωτερικής αθανασίας αλλά και οι βασικοί χρηματοδότες των τεχνοεπιστημονικών προγραμμάτων για την επίτευξή της.

Μεταξύ αυτών και οι δύο συνιδρυτές της Google, στους οποίους και απευθύνονται οι 12 ανοιχτές επιστολές που συγκροτούν αυτό το εξαιρετικά επίκαιρο βιβλίο του Φρανκ Νταμούρ.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η συγκεκριμένη μάχη ενάντια στην ανθρώπινη θνητότητα ακολουθεί πιστά την αισιόδοξη και συχνά υπερφίαλη λογική του σημερινού κόσμου, σύμφωνα με την οποία ό,τι είναι τεχνολογικά εφικτό είναι και καλό και άρα θα πρέπει να υλοποιείται αβίαστα.

Ο συγγραφέας, γνωστός δοκιμιογράφος στο περιοδικό Nunc, γεννήθηκε το 1971 στο Ανταναναρίβο της Μαδαγασκάρης και θεωρείται ένας διαπρεπής ερευνητής του έργου του Ρώσου ορθόδοξου στοχαστή-θεολόγου Νικολάι Μπερντιάεφ και του Γάλου ορθόδοξου θεολόγου, ποιητή και συγγραφέα Ολιβιέ Κλεμέντ.

Η «αθνησκία» ως τέχνημα

Στο πλαίσιο των ερευνητικών ενδιαφερόντων του Φρανκ Νταμούρ εντάσσεται και η πιο πρόσφατη συστηματική ενασχόλησή του με τα βιοηθικά και κοινωνικά προβλήματα που προκύπτουν από την τεχνοϊδεολογία του «Τρανσουμανισμού», που ευαγγελίζεται τη μελλοντική υπέρβαση της ανθρώπινης κατάστασης και την έλευση του «νέου ανθρώπου», δηλαδή την επίτευξη, μέσω των επιστημονικών εξελίξεων και των βιοτεχνολογικών πρακτικών, μιας παραδείσιας μετα-ανθρώπινης κατάστασης.

Η μεγάλη αξία τού «Μακάριοι οι θνητοί» είναι ότι αναλύει κριτικά τις πραγματικές ιδεολογικές και επιστημονικές προκείμενες των πιστών του πρόσφατου κρυπτοθεολογικού δόγματος της τεχνοεπιστημονικής αθανασίας. Πρόκειται για μια σύγχρονη εκδοχή του «ιμορταλισμού», δηλαδή της ανθρώπινης «αθνησκίας», σύμφωνα με την οποία ο βιολογικός θάνατος δεν είναι πεπρωμένο και θα πρέπει να πάψει να έχει την τελευταία λέξη στη ζωή των ανθρώπων!

Η αποδοχή ή, ακόμη χειρότερα, η εφαρμογή αυτών των ιδεολογημάτων, όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο συγγραφέας, θα καταργούσε όχι μόνο τα γηρατειά, αλλά και την ίδια τη νεότητα, η οποία θα έχανε κάθε νόημά της δίχως τον φόβο του γήρατος και τη συνείδηση του θανάτου. Η κατάργηση ή, έστω, η διαρκής παράταση του προσδόκιμου ζωής των ανθρώπων θα στερούσε την ανθρώπινη ζωή από κάθε νόημα και θα μετέτρεπε τους «αθάνατους» σε τεχνητά συντηρούμενα φαντάσματα.

«Πώς θα ήταν ένας κόσμος αθάνατων; Θα ήταν ένας κόσμος εντός του οποίου θα ζούσαμε πάντοτε μαζί με τους ίδιους ανθρώπους. Και σε πλήρη αντίθεση με το φαντασιακό της προόδου και της καινοτομίας -το οποίο κατά τα άλλα επαίρεστε πως σας διαπνέει εκεί στην Google- θα επρόκειτο για έναν κόσμο κοκαλωμένο κι ακίνητο!

Ας προσπαθήσουμε για μια στιγμή να φανταστούμε πώς θα ήταν η πραγματωμένη αθανασία. Είναι βέβαιο πως αν ο Μότσαρτ ήταν αθάνατος, δεν θα είχε ποτέ του συνθέσει ούτε τον “Ντον Τζιοβάνι” ούτε -κυρίως- το “Ρέκβιεμ”. Θα ’χε σάμπως νιώσει ποτέ ένας αθάνατος Ρεμπό την ανάγκη να γράψει “Μια εποχή στην κόλαση”; Δίχως το φάσμα του θανάτου κανένας τους δεν θα εξελισσόταν σε ιδιοφυΐα», όπως επισημαίνει ο Φρανκ Νταμούρ σε μια από τις μάταιες προσπάθειές του να μεταπείσει τους επίδοξους… αθάνατους.

Σημειώνει κάπου ο εκ Μαδαγασκάρης δοκιμιογράφος [γ. 1971] Φρανκ Νταμούρ:

«Πώς θα ήταν ένας κόσμος αθάνατων; Θα ήταν ένας κόσμος εντός του οποίου θα ζούσαμε πάντα μαζί με τους ανθρώπους. Και σε πλήρη αντίθεση με το φαντασιακό της προόδου και της καινοτομίας -το οποίο κατά τ’ άλλα επαίρεστε πως σας διαπνέει εκεί στην Google- θα επρόκειτο για έναν κόσμο κοκαλωμένο και ακίνητο! Ας προσπαθήσουμε για μια στιγμή να φανταστούμε πώς θα ήταν μια πραγματωμένη αθανασία. Είναι βέβαιο πως, αν ο Μότσαρτ ήταν αθάνατος, δεν θα είχε ποτέ του συνθέσει ούτε τον Ντον Τζοβάνι ούτε -κυρίως- το Ρέκβιεμ. Θα ’χε σάμπως νιώσει ποτέ ένας αθάνατος Ρεμπό την ανάγκη να γράψει Μια Εποχή στην Κόλαση; Δίχως το φάσμα του θανάτου κανένας τους δεν θα εξελισσόταν σε ιδιοφυΐα».

Ακόμη ένα θαυμάσιο βιβλίο [το τρίτο] από τις νεοσύστατες εκδόσεις Μάγμα με τίτλο «Μακάριοι οι θνητοί» και υπότιτλο-συνέχεια «γιατί είναι ακόμη ζωντανοί».

Πρόκειται για δεκατρείς επιστολές που απευθύνει ο συγγραφέας στους δύο δισεκατομμυριούχους συνιδρυτές της Σίλικον Βάλεϊ οι οποίοι ούτε λίγο ούτε πολύ κηρύσσουν την κατάκτηση της αθανασίας με σύνθημα «Σκοτώστε τον θάνατο».

Και μετά; Θα καταργούνταν τα γηρατειά [αλλά και η ίδια η νεότητα, η οποία θα έχανε το νόημά της δίχως τον φόβο του γήρατος];

«Είναι ευτυχία που είμαστε θνητοί, διότι διαφορετικά δεν θα μπορούσαμε να αισθανθούμε καν, δεν θα μας ενδιέφερε τίποτε. Η ευτυχία αυτή, του να είμαστε θνητοί, βιώνεται, λέει ο συγγραφέας, ως ρήξη και έκλαμψη. Διαδίδεται σαν χαρμόσυνο νέο κι ανακοινώνεται πρόσωπο με πρόσωπο, από γενιά σε γενιά: μέσα από χορούς και τραγούδια, διηγήσεις και ποιήματα – μέσα από πλήθος χειρονομιών σχεδιασμένων για τον σκοπό αυτό και, τελικά, μέσα από αμέτρητα λόγια. Η ευτυχία τού να είναι κανείς θνητός συνιστά ευλογία και δώρο όπως κι έκφραση αδελφοσύνης. Είναι η ευτυχία της θνητότητας που μας καθιστά άντρες και γυναίκες. Αν μας τη στερήσουν η ζωή χάνει το νόημά της. Ακόμη χειρότερα: σ’ ένα τέτοιο ενδεχόμενο, η ανθρώπινη ζωή θα εξαφανιζόταν».

Το σύνθημα της Google «Σκοτώστε τον θάνατο» προφανώς εξυπονοεί την προσπάθεια επιμήκυνσης του προσδόκιμου ζωής – έτσι θα πουν οι ιδρυτές της. Ναι, αυτό όμως δεν παύει να αποτελεί ένα φριχτό ιδεολόγημα με συμμάχους δήθεν τη βιοτεχνολογία και την ιατρική.

Αυτά είναι επικίνδυνα ρητορήματα πασπαλισμένα με επιστήμη – η παράταση επί μακρόν της ζωής δεν προσφέρει κάτι συναρπαστικό στον άνθρωπο, – οι ασθένειες εξακολουθούν να ανθούν και αν μερικές εξαφανίζονται εμφανίζονται καινούργιες.

Τίποτε το συγκλονιστικό, τίποτε να γεμίσει αισιοδοξία τον άνθρωπο. Αντίθετα επιμηκύνεται η ανελευθερία του και ο εμπορευματοποιημένος εαυτός του, όπως και το χάσμα της ανίας και της ανημπόριας.

Σε ποια ακριβώς ηλικία θα σκοτωθεί ο θάνατος; Τι θα γίνει με τις γεννήσεις; Θα καταργηθούν; Πού θα κατοικήσουν οι άνθρωποι;

Ας μην παρασυρόμαστε. Στη γη έχει εγκαθιδρυθεί καθεστώς ανθρώπου· κάθε τι διαφορετικό είναι αφελές και επικίνδυνο.

Εξυπνα δομημένο βιβλίο και βαθιά ηθικό – τρυφερά ανθρώπινο και επιθετικά πολιτικό και στοχαστικό. Επιπλέον: διαβάζεται μονορούφι, όσες σημειώσεις κι αν κρατά κανείς κατά την ανάγνωση.

Κάτι λέγαμε τις προάλλες για την απόλαυση της ανάγνωσης. Ιδού. Μάγμα-τα πολύτιμα.

του Διονύση Σκλήρη

(Δημοσιεύτηκε στο 12ο τεύχος του μηνιαίου περιοδικού “Ζην”)

Ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα είναι, θεωρούμε, πολύ αποκαλυπτικό για την πολιτισμική συνθήκη στην οποία ζούμε. Πρόκειται για το βιβλίο του Φιλίπ Μυρέ «Αγαπητοί τζιχαντιστές» (εκδ. Μάγμα, Αθήνα 2017, μετάφραση: Νίκος Μάλλιαρης, τίτλος πρωτοτύπου: Chers djihadistes…, Fayard, Παρίσι 2002), το οποίο είχε γραφτεί λίγο μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις Η.Π.Α., αλλά διατηρεί την επικαιρότητά του ακόμη και σήμερα. Το βιβλίο συνοδεύεται από ένα πολύ διαφωτιστικό επίμετρο του Λάκη Προγκίδη.

Η επικαιρότητα, βεβαίως, του βιβλίου οφείλεται στη συνεχιζόμενη τις δύο τελευταίες δεκαετίες τζιχαντιστική τρομοκρατία εναντίον στόχων στην κυρίαρχη Δύση, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο, καθώς και σε μια μεγάλη πολλαπλότητα αντιδράσεων που αυτή προκαλεί. Οι αντιδράσεις μπορεί να κυμαίνονται από τον αμυντικό και ταυτοτικό πανηγυρισμό των αξιών της Δύσης ενάντια σε αυτούς που τις επιβουλεύονται μέχρι μια ορισμένη «χαιρεκακία» από ορισμένους (όχι πολλούς ευτυχώς) για τα αντιδυτικά πλήγματα που βγάζουν με τραγικό τρόπο από τη ρουτίνα τους αστούς της Δύσης, υπενθυμίζοντας ότι τελικά η Ιστορία δεν τέλειωσε, ενώ σε έναν μεγάλο ενδιάμεσο χώρο βρίσκουμε θα λέγαμε μια αμηχανία από όσους θλίβονται για τα τραγικές απώλειες ζωών, χωρίς από την άλλη να θέλουν να προσχωρήσουν σε μια αμυντικώς οριζόμενη ταυτότητα. Το συγκεκριμένο βιβλίο του Μυρέ αποτελεί τροφή για σκέψη, όντας καυστικό και προκλητικό, ανοικτό σε πολλαπλές ερμηνείες. Αυτό που κάνει, θα λέγαμε, ο Μυρέ είναι ένα εγχείρημα αυτοκατανόησης της Δύσης σε σχέση με τον ιδιότυπο εχθρό που την υπονομεύει και έξωθεν και ένδοθεν: Έξωθεν γιατί η ταυτότητα των τζιχαντιστών θεωρείται ως ο Άλλος της Δύσης που δεν θέλει να μιανθεί από τη μολυσματική της παγκόσμια επέκταση· ένδοθεν, γιατί εντέλει οι σύγχρονοι τζιχαντιστές είναι μεταποικιακά υποκείμενα υποτελών, που αυτοπροσδιορίζονται σε σχέση με τον παγκόσμιο κυρίαρχο λόγο της Δύσης, χρησιμοποιούν την τεχνολογία της από τον οπλισμό μέχρι το Διαδίκτυο και τον κόσμο του θεάματος στον οποίο βασίζεται η λογική των τρομοκρατικών χτυπημάτων. Εξάλλου, οι επιθέσεις γίνονται συνήθως υπονομευτικά σε μεγάλα αστικά κέντρα της Δύσης, συχνά από μετανάστες δεύτερης ή τρίτης γενιάς που είναι υβριδικά υποκείμενα. Το βιβλίο περιγράφει μια κατάρρευση εκ των ένδον της Δύσης. Γενικά μάλλον καταφάσκει στο νεωτερικό πρόγραμμα και στις αξίες του Διαφωτισμού, αλλά καταδεικνύει το πώς αυτές έχουν έσωθεν ακυρωθεί σε μία ύστερη νεωτερική ή μετανεωτερική εποχή. Με λίγα λόγια η επιστολή του Μυρέ προς τον φανταστικό τζιχαντιστή συνομιλητή του θα μπορούσε να συνοψιστεί σε ένα «αξίζεις χειροκρότημα παρατεταμένο, που μπόρεσες και σκότωσες έναν πεθαμένο», όπως λέει το λαϊκό άσμα. Ο θάνατος, βέβαια, της Δύσης βαίνει παραλλήλως προς την παγκοσμιοποιητική επέκτασή της, μια διαδικασία που είχε λάβει χώρα, ας θυμηθούμε, και με έναν αντίστοιχο θάνατο του πολιτικού Ελληνισμού όταν επεκτάθηκε στην ελληνιστική και ρωμαϊκή οικουμένη.

Αυτό που πενθεί ο Μυρέ είναι κατά τον Λάκη Προγκίδη «το ελεύθερο, αυτόνομο και δημιουργικό άτομο», ο άνθρωπος που μοχθεί για την αυθυπέρβασή του και η Ιστορία ως ένα πεδίο αυτοπραγμάτωσης αυτού του ατόμου (σ. 120). Εδώ ο Μυρέ ίσως θα συμφωνούσε με μια θεώρηση «Τέλους της Ιστορίας», αλλά θρηνώντας και πενθώντας, όχι επιχαίροντας, όπως ο πρώιμος Φουκουγιάμα. Το ερώτημα που τίθεται, βεβαίως, είναι αν η τζιχαντιστική τρομοκρατία που προκαλεί επανέκκριση αδρεναλίνης στις κοινωνίες της Δύσης αίρει το Τέλος της Ιστορίας ή αν αποτελεί, αντιθέτως, μέρος της μεταϊστορικής συνθήκης. Κατά τον Μυρέ, τόσο η Δύση όσο και ο κόσμος που πρεσβεύουν οι τζιχαντιστές είναι δύο κόσμοι νεκροί και στη μεταξύ τους αναμέτρηση, αυτός που θα νικήσει θα είναι ο πιο πεθαμένος από τους δύο, δηλαδή μάλλον η Δύση.

Η σκέψη του Μυρέ γενεαλογείται προσφυώς από τον Προγκίδη στον ανάλογο στοχασμό των ΠολΒαλερύ, Έντμουντ Χούσερλ, Λουι-Φερντινάν Σελίν, Ζορζ Μπερνανός, Φλάννερι Ο’ Κόννορ, Φίλιπ Ροθ, Μίλαν Κούντερα με απώτερο πρόγονο τον Ονορέ ντε Μπαλζάκ. Πρόκειται δηλαδή για έναν συνδυασμό κοφτερού χιουμορίστα ανατόμου κοινωνικών εξελίξεων στην μπαλζακική γραμμή και ενός νοσταλγού του κραταιού Συμβολικού που θα συνείχε τις δυτικές κοινωνίες, αν και αυτό το Συμβολικό το βλέπει περισσότερο στη δυναμική του να προκαλεί διαλεκτικώς την υποκειμενοποίηση των ανθρώπων και όχι σε μια χυδαία εκδοχή της κατεστημένης ισχύος. Αυτό που κυρίως θίγει ο Μυρέ είναι η παιδικότητα του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου, απόρροια ακριβώς της υποβάθμισης του Συμβολικού των κοινωνιών του, μια παιδικότητα που μάλλον συμβαδίζει με την ολοένα και μεγαλύτερη εμβύθισή του στον κόσμο της ψηφιακής τεχνολογίας. (Χρησιμοποιούμε τον όρο «Συμβολικό» με μια βασικά λακανική έννοια γλωσσικών, θεσμικών και άλλων οριοθετήσεων που προωθούν την υποκειμενοποίηση).Ο Μυρέ ενίοτε μάλλον συνδέει τη δικαιωματική δημοκρατία με μία συμβολική μητριαρχία (σ. 18), η οποία συνδέεται με το Τέλος της Ιστορίας ως μία διηνεκή παιδικότητα στην οποία καθηλώνεται ο δυτικός άνθρωπος θεωρώντας τον εαυτό του «αθώο» για όσα συμβαίνουν. Οι τζιχαντιστές γίνονται ένα «ψεύτικο άλλο εντός του κόσμου δίχως Άλλο» που προωθεί η Δύση (σ. 21).

Με άλλα λόγια, ο Μυρέ μάλλον θεωρεί τόσο τον σύγχρονο δυτικό, όσο και τον τζιχαντιστή ως δύο διαφορετικές εκφάνσεις του μεταϊστορικού αθώου που ωθεί έξω του την ενοχή ή που παλινδρομεί σε μία φαντασιακή παιδική ολότητα. Το οποίο γίνεται βέβαια με πολύ διαφορετικό τρόπο στις δύο περιπτώσεις. Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ έχει παρατηρήσει ότι αυτό που συμβαίνει στην περίπτωση του ακραίου Ισλάμ είναι η κατάρρευση της αριστοτελικής διάκρισης ανάμεσα στη δυνατότητα και την ενέργεια. Για τους ακραίους Ισλαμιστές, αν κάτι είναι απλά δυνατό, τότε έχει ήδη γίνει. Με αυτή τη λογική λ.χ. απλά και μόνο η θέα της γυμνότητας ενός μέρους του γυναικείου σώματος μπορεί να δικαιολογήσει ακόμη και τον βιασμό[1] στη λογική ότι στην «πρόκληση» ακολουθεί κατά απόλυτη αναγκαιότητα η σεξουαλική «αντίδραση», έτσι ώστε να μην υπάρχει καν ανδρική ευθύνη. Αυτό, όμως, μήπως δεν σημαίνει την απόλυτη παιδικότητα του άνδρα, την απόλυτη ανευθυνότητα και εντέλει μη ανδρισμό – ενηλικίωσή του; Αυτό που περιγράφει ο Ζίζεκ ως κατάρρευση μεταξύ του αριστοτελικού δυνάμει και του ενεργείᾳ με όρους Μυρέ θα το ονομάζαμε επίσης «μεταϊστορική αθωότητα». Σε μια λογική πεπρωμένου όπου ό,τι είναι απλώς δυνατό δεν μπορεί παρά να έχει ήδη συμβεί, δεν υπάρχει χώρος για την ενδεχομενικότητα της ηθικής ευθύνης και την αντίστοιχη ενηλικίωση του ηθικού υποκειμένου.
Τον αντίστοιχο σύγχρονο δυτικό άνθρωπο ο Μυρέ τον περιγράφει ως «παιδήλικα». Παιδήλικες, δηλαδή ενήλικες που συμπεριφέρονται ως παιδιά είναι κατά τον Μυρέ «τα άτομα που παθιάζονται με τον Χάρι Πότερ και βουρκώνουν παρακολουθώντας τις περιπέτειες της καλής νεράιδας ΑμελίΠουλέν. Είναι όλοι εκείνοι που «ανακαλύπτουν ξανά τα λούτρινα ζωάκια και τις κουβερτούλες των παιδικών τους χρόνων», «διοργανώνουν βραδιές Μονόπολης, συνοδευόμενες από μια μεγάλη κούπα ζεστής σοκολάτας» και συναντιούνται σε «βραδιές για κέικ με στρουμφόμουρα», προκειμένου να δουν όλοι μαζί «τα αγαπημένα κινούμενα σχέδια της πιο τρυφερής τους ηλικίας» (σ. 26-27). Σύνθημά των παιδηλίκων είναι αυτό που ένας δημοσιογράφος συνόψισε ως «διασκεδάζουμε, δεν σκεφτόμαστε τίποτα, περνάμε τέλεια». Τα παραδείγματα του Μυρέ είναι εμφανώς από τις αρχές των ζέρος. Στην τρέχουσα Ελλάδαθα μιλούσε κανείς για την gentrification, τον «εξευγενισμό» που μετατρέπει άλλοτε κακόφημες συνοικίες με τραυματικό punctumσε διασκεδουπόλεις και παιχνιδουπόλεις, όπως το Γκάζι στην Αθήνα, ή, ακόμη πιο ύπουλα, το Μεταξουργείο, όπου χιψτέρια Μάρκο Πόλο εντοπίζουν τον τελευταίο καιρό το «TheNextBigThing»ως νομαδικοί φλανέρ. Θα μιλούσε για τις κουγκαρομπεμπέκες που πίνουν potarew ή για το πώς κλαρινοποιούνται στην Ελλάδα όλεςοι διεθνείς φυλές, από τους κλαρινοχιψτεράδες μέχρι τους κλαρινογκοθάδες. Σημειωτέον, παρεμπιπτόντως, ότι «Ιστορίες ενός παιδήλικα» είναι τίτλος βιβλίου του Χρήστου Ζαμπούνη. Χαρακτηριστικό της αλληλοσυμπλήρωσης των δύο πολιτισμών είναι κατ’ εξοχήν ότι όπως κάπως προκλητικά είχε παρατηρηθεί από σχολιαστές της 11/9, όπως ο Μυρέ, το θέαμα των αεροπλάνων να κατέρχονται και να χτυπούν τους δύο πύργους αποτελούσε μια οιονεί performanceartασύγκριτα πιο σκληρή και «ολοκληρωμένη» από αυτήν που εκπροσωπεί ο πολιτισμός του Μανχάταν με την επίδειξη αυτοτραυματισμών με αιχμηρά αντικείμενα ή κακαδιών από μύξα.

Ο Μυρέ δείχνει να διακατέχεται από μία νοσταλγία του Συμβολικού, που τον κατατάσσει μάλλον σε μια παράδοση από«γοητευτικούς αντιδραστικούς» (réactionnairescharmants) που δεν αντέχουν την κατάρρευση των ωριμαντικών οριοθετήσεων με την επέλαση της μετανεωτερικότητας. Με κάποια διάθεση τρολαρίσματος, θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει ότι είναι ο Μυρέ αυτός που αναλαμβάνει μια παιδική στάση, όταν επιθυμεί μια παλινδρόμηση σε μια προγενέστερη εποχή όπου οι συμβολικοί δεσμοί ήταν όχι μόνο πρόξενοι ιστορικότητας, αλλά και μια ζεστή προστατευτική θαλπωρή. Το ενδιαφέρον στον στοχασμό του είναι ο τρόπος με τον οποίο δείχνει ότι οι δύο κύριοι θεωρούμενοι αντίπαλοι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, ήτοι η μετανεωτερική φιλελεύθερη Δύση και το ακραίο Ισλάμ είναι εν πολλοίς κατοπτρικοί, οδηγώντας την ανθρωπότητα από δύο τελείως αντιτιθέμενες αφετηρίες σε μία συνθήκη παιδικότητας. Από τη μια έχουμε τον άνθρωπο της «φιλελεύθερης συναίνεσης», που θεωρεί ότι είναι μονίμως αθώος και ότι οι άλλοι απλώς τον «φθονούν» για τις αξίες του, έναν άνθρωπο που παλιμπαιδίζει γιατί θεωρεί ότι έχουν υπερβαθεί τα ιστορικά διακυβεύματα και ότι ουσιαστικά οι αντίπαλοί του είναι κάποιοι δαιμονοποιημένοι παρίες εκτός παγκοσμιοποιημένου κόσμου και εκτός διαβούλευσης. Από την άλλη έχουμε τον άνθρωπο των τυφλών τρομοκρατικών χτυπημάτων, που βασίζεται στην κατά Ζίζεκ κατάρρευση της αριστοτελικής διάκρισης μεταξύ δυνάμει και ενεργείᾳ, ήτοι στην αρχή «αν κάτι είναι δυνατό είναι πεπρωμένο και έχει ήδη συμβεί», ένα διαφορετικό Τέλος της Ιστορίας που φτάνει από την επίρριψη ευθύνης στα θύματα βιασμών μέχρι τη θεώρηση ότι οι άλλοι είναι άπιστοι που αν μπορούν να σκοτωθούν θα έπρεπε να είναι ήδη σκοτωμένοι.

Τα ενδιαφέροντα ερωτήματα που τίθενται είναι αφενός ποια θα ήταν η θέση του Έλληνα παιδήλικα μεταξύ των δύο αυτών κατοπτρικών παιδηλίκων της τρέχουσας συνθήκης μας, καθώς θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο ιδιαζόντως Νεοέλληνας παιδήλικας ζώντας σε ένα μεταίχμιο μεταξύ Ανατολής και Δύσης επιτυγχάνει να συνδυάσει χαρακτηριστικά και των δύο μορφών παιδήλικα. Και αφετέρου πώς θα μπορούσε να νοηθεί σήμερα η ωρίμαση με τρόπο που να συνιστά χειραφέτηση προς το μέλλον και όχι παλινδρόμηση στη ζεστασιά μιας παρωχημένης εποχής, όπως επιθυμούν πολλοί «συντηρητικοί προοδευτικοί», ήτοι νοσταλγοί που θέλουν να συντηρήσουν την πρόοδο. Ερωτήματα για ένα μελλοντικό σημείωμα.

του Μανώλη Βαρδή

(Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα Αντίφωνο στις 30/01/2018)

Είναι γνωστό ότι στην Παλαιά Διαθήκη βασικό στοιχείο του προφητικού κηρύγματος ήταν η απειλή και καταδίκη του Ισραήλ για τις αμαρτίες του, πολλές φορές σκανδαλιστικά με την επίκληση του εχθρικού λαού ως τιμωρού του λαού του Θεού. Στην σημερινή εποχή δείγμα ενός τέτοιου προφητισμού μας παρέχουν δύο πολύ κοντινοί μεταξύ τους διανοητές όπως είναι ο λογοτέχνης Ουελμπέκ και ο εν πολλοίς δοκιμιογράφος Μυρέ  (Philippe Muray, 1945-2006). Στα χέρια μου έπεσε το ειρωνικό του κείμενο Chers djihadistes…(2002) στην ελληνική έκδοση «Αγαπητοί Τζιχαντιστές…», από τις εκδόσεις μάγμα.

Αφετηρία της συλλογιστικής του συγγραφέα είναι οι επιθέσεις στους δίδυμους πύργους το 2001- απεβίωσε πριν δει την εμφάνιση και την φρίκη του αυτοαποκαλούμενου Ισλαμικού Κράτους στη Συρία. Θα μπορούσε κανείς να κάνει λόγο για μία ιδιάζουσα επιτομή της κριτικής που ασκείται στο πολιτισμικό και αξιακό μοντέλο του δυτικού ανθρώπου των τελευταίων χρόνων. Επιφανειακά θα έλεγε κάποιος ότι ο Μυρέ επαναλαμβάνει αυτό που έχουν κατά καιρούς πει και άλλοι: η ισλαμιστική τρομοκρατία είναι ο «τιμωρός» μίας ήδη παρηκμασμένης Δύσης. Αυτό μόνο με μία επιφανειακή ανάγνωση. Ο Μυρέ, όπως και οι Προφήτες (ας μου επιτραπεί…), διακηρύσσει και την τιμωρία των «τιμωρών», που στην περίπτωση των τζιχαντιστών είναι η ματαιοπονία των επιθέσεων τους και η τελική αφομοίωση τους στο σύστημα στο οποίο επιτίθενται.

Η παρακμή της Δύσης συμπυκνώνεται στην υπαρξιακή φιλοσοφία της επιταγής για διασκέδαση: Διασκεδάζουμε, δε σκεφτόμαστε τίποτε, περνάμε τέλεια, επιτομείται στην έκσταση ενός δικτυωμένου- πάντα χαρούμενου-  κόσμου, που έχει επιλέξει να μισεί το παρελθόν, να λατρεύει φανατικά τη νεότητα, και να απωθεί με μανία το κακό της Ιστορίας, την αρνητική και βίαιη όψη της. Είναι ένας κόσμος Πελαγιανισμού, που στηρίζεται στην ανέμελη κατανάλωση. Κατανάλωση εικόνων πιο πολύ και από πραγμάτων. Ακόμη και οι θρηνωδίες στα χαλάσματα των δίδυμων πύργων ότι η Ιστορία επανεμφανίστηκε με το σκοτεινό της πρόσωπο, είναι μία ακόμη υπεκφυγή: όπως ο τοξικομανής που νομίζει ότι τον κυνηγάνε και αισθάνεται απειλή αν τον στραβοκοιτάξει κάποιος, έτσι και οι διανοούμενοι ανακαλύπτουν και πάλι το Γεγονός, συνηθισμένοι στην εικονική ζωή. Οι τζιχαντιστές όμως ματαιοπονούν, γιατί επιτίθενται με καταστροφική λύσσα σε ένα «πτώμα», που έχει ήδη φροντίσει να καταστρέψει τον εαυτό του. Παρατηρεί ο Μυρέ με ειρωνεία: εσείς έχετε την Ούμμα σας, τη μυστική συλλογικότητα που αφήνει άναυδους τους αρθρογράφους μας, συνηθισμένοι καθώς είναι να μας βλέπουν να σηκωνόμαστε όρθιοι σε ένδειξη σεβασμού κυρίως μπροστά στα γιαουρτάκια της Danoneπαρά στον Αλλάχ. Είχαμε, βέβαια, κάποτε κι εμείς την Θεία Κοινωνία, αλλά πλέον αποτελεί μόνο μία παμπάλαια ανάμνηση. Ο μετα-νεωτερικός πολιτισμός είναι βαθύτατα άθεος, όχι γιατί δεν πιστεύει στον Θεό, αλλά γιατί αρνείται το βασικό: η χριστιανική και ιουδαιοχριστιανική Δύση δεν πίστεψε ποτέ πως είναι αθώα. Είναι άθεος γιατί αρνείται το κακό, και όταν το συναντά θέλει να το εκμηδενίσει με τον πιο ολοκληρωτικό τρόπο, διότι δεν θέλει να διακοπεί η καθημερινή διασκέδαση.

Ο Μυρέ αφιερώνει αρκετές σελίδες σε κάτι που προφανώς του έκανε εντύπωση. Λίγες μέρες μετά το τρομοκρατικό χτύπημα της 11^ης Σεπτεμβρίου, η αγωνία ήταν να συνεχισθεί η καθημερινότητα και να εορτασθεί η γιορτή Halloween στην Αμερική. Θυμίζει πως σε ανάλογες περιπτώσεις όλοι ασχολούνται με το να συνεχισθούν οι γιορτές, οι συναυλίες, οι αθλητικοί αγώνες, παρά το αίμα και τη φρίκη. Άλλωστε, αυτή η χαρά, για τον σεβασμό της οποίας σήμερα εκλιπαρούμε, είναι το μόνο που μας έχει μείνει να κραδαίνουμε ως προσωπικό θησαυρό, ως το ίδιον μας και, συνεπώς, ως το στοιχείο εκείνο που θα θέλαμε ν’ αποτελεί ίδιον ολόκληρης της μελλοντικής ανθρωπότητας. Δεν θέλουμε και εμείς να την «πατήσουμε» όπως η Σοβιετική Ένωση, διότι, στην πραγματικότητα, ούτε η Σοβιετική Ένωση σεβόταν τη χαρά, κι αυτή ακριβώς είναι η πρωταρχική αιτία της κατάρρευσής της.

Παρά ταύτα, οι τζιχαντιστές ματαιοπονούν γιατί ο μηδενισμός τους δεν έχει στόχο. Χτυπάνε κάτι που έχει ήδη γκρεμισθεί συθέμελα. Μόνο που αυτή η κατεδάφιση είναι πια παγκόσμια, καθώς στην εποχή της ξετρελαμένης καλοσύνης ο πολιτισμικός «μπούσουλας» είναι το άγριο ξεφάντωμα, και οι εμπειρίες. Διατηρώ μία επιφύλαξη για την ενδεχόμενη αφομοίωση των τζιχαντιστών σε αυτό το μοντέλο. Ο Μυρέ δεν το διευκρινίζει απόλυτα. Ίσως γιατί δεν πρόλαβε την μετά το 2006 εικόνα της ισλαμιστικής τρομοκρατίας. Δεν πρόλαβε να δει το στυλ ζωής αυτών και την εικονική διαμεσολάβηση της ισλαμιστικής προπαγάνδας.

Για αυτό που είμαι πεπεισμένος, και ας στεναχωρώ φίλους, ότι αυτό το μοντέλο της «χαζοχαρούμενης» χριστιανικής αισιοδοξίας, που ολοένα και περισσότερο διαχέεται, είναι ένας από τους πολλούς πυλώνες του δυτικού «πτώματος».

ΥΓ. Η πλάγια γραφή είναι κείμενο του συγγραφέα, τα εισαγωγικά του συντάκτη του άρθρου.

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ Ν. ΜΑΛΛΙΑΡΗ

(από το ένθετο “Αναγνώσεις” της κυριακάτικης Αυγής – 21/01/2018)

Παρ’ όλο που ο Φιλίπ Μυρέ υπήρξε ένας πολύ σημαντικός εκπρόσωπος της γαλλικής λογοτεχνίας των τελευταίων δεκαετιών, το Αγαπητοί τζιχαντιστές… είναι μόλις το δεύτερο κείμενό του που μεταφράζεται, πρώτα στα ιταλικά και τώρα στα ελληνικά, μετά την ιταλική και την ισπανική έκδοση της Αυτοκρατορίας του Καλού (1991). Παρά την κάποια μηντιακή αναγνώριση της οποίας χαίρει τα τελευταία χρόνια στη Γαλλία, ο Μυρέ παραμένει ακόμη άγνωστος στο εξωτερικό. Με την εξαίρεση ορισμένων παλιότερων άρθρων του Λάκη Προγκίδη στην Ελευθεροτυπία ή στα Νέα, η μόνη αναφορά στο έργο του γάλλου συγγραφέα στην ελληνική γλώσσα ίσως είναι ο επίλογος που ο ίδιος Λ. Π. μάς παραχώρησε για την ανά χείρας έκδοση αλλά κι ένα παλιότερο σχόλιο του Μισέλ Ουελμπέκ^[1].

Παρά το χιουμοριστικό του ύφος -χαρακτηριστικό ενός μαιτρ της σάτιρας όπως ο Μυρέ-, οι Τζιχαντιστές… είναι ένα πυκνό κείμενο, καθώς στις σελίδες του ο συγγραφέας συμπυκνώνει τα φιλοσοφικά, ανθρωπολογικά ή ακόμη και θεολογικά συμπεράσματα της ως τότε διανοητικής του πορείας. Διότι ο Μυρέ διέθετε γερή ιστορική και φιλοσοφική παιδεία όπως επίσης και μια συνολική κοσμοθεωρία. Γραμμένη στα τέλη του 2001, τούτη η ανοιχτή επιστολή χρησιμοποιεί την αναφορά στους φανταστικούς της παραλήπτες για να ειρωνευτεί και καυτηριάσει τα αδιέξοδα των δυτικών κοινωνιών. Το βασικό του συμπέρασμα, απλό όσο και βασανιστικά αφοπλιστικό, μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Αγαπητοί τζιχαντιστές, άδικα προσπαθείτε να μας καταστρέψετε… Αυτο-καταστρεφόμαστε εδώ και καιρό και μόνοι μας!

Ως μυθιστοριογράφος, δηλαδή θεράπων μιας τέχνης κατεξοχήν νεωτερικής, ο Μυρέ θα πρέπει να ιδωθεί ως εκπρόσωπος μιας νεωτερικής κριτικής στη νεωτερικότητα: μιας κριτικής των υπερβολών που μετατρέπουν το νεωτερικό πρόταγμα της κριτικής σκέψης και του αυτόνομου υποκειμένου, στις σημερινές κοινωνίες της κατανάλωσης και της γενικευμένης διασκέδασης. Η νεωτερική μάχη του ανθρώπου να υπερβεί τον ίδιο του τον εαυτό ήταν ίδιον ενός ηρωικού ανθρώπινου όντος, που είχε στη ζωή του διαφορετικούς στόχους από τη διαρκή καλοπέραση. Τούτη είναι η θεμελιώδης και βασική διαφοροποίηση για τον Μυρέ, η οποία και συνιστά την «ανθρωπολογική μεταμόρφωση» που ορίζει την ανάδυση των σημερινών κοινωνιών: κορύφωση της προοδολάγνου, αισιόδοξης κι ουτοπικής συνιστώσας της νεωτερικότητας είναι ο σημερινός «εορτάζων άνθρωπος» κι η ανάδυση μιας κοινωνίας όπου τα πάντα είναι -ή οφείλουν να γίνονται αντιληπτά ως- γιορτή. Τα πάντα είναι ωραία, όμορφα, χαρούμενα, cool, χαλαρά, κανείς πλέον δε ντρέπεται για τίποτε, όλοι/ες είμαστε ανοικτοί/ές στον Άλλον, όλοι έχουν δικαίωμα στην άποψη, κανείς δεν κρίνει ώστε να μην κριθεί κ.ο.κ. Παντού κυριαρχεί η «θετική σκέψη» κι η «αισιοδοξία», όλοι οφείλουν να χαμογελούν και να χορεύουν.

Για τον συγγραφέα, ίδιον τούτης της μετα-ανθρωπότητας είναι ο αγώνας ενάντια στους περιορισμούς του ίδιου του Πραγματικού, η προσπάθεια να μετατρέψουμε την πραγματικότητα από «αυτό που αντιστέκεται» σε προέκταση του παραληρήματός μας -είτε υποτάσσοντάς την στις προκρούστειες εξωραϊστικές μεθόδους της πολιτικής ορθότητας, της θετικής σκέψης και της αισθητικής χειρουργικής, είτε ρευστοποιώντας την μέσω της εορταστικής εκστατικότητας και της ψευτο-πρωτοποριακής απόρριψης κάθε παρελθόντος. Φροϋδικώς θα λέγαμε ότι η ημερινή ζωή παύει να ορίζεται από την αρχή της Πραγματικότητας και υποτάσσεται στ’ αποχαυνωτικά θέλγητρα της αρχής της Ηδονής. Τα πάντα μετατρέπονται σε χαρά, γιορτή, ρέιβ πάρτι, ψυχοτρόπο τριπ: από τη θρησκεία και την τέχνη ως την πολιτική. Το σύγχρονο άτομο βρίσκεται σε μια διαρκή υπερκινητική περιδίνηση από «φεστιβάλ» σε «event» κι από «workshop» σε «πολυχώρο».

Πρόκειται για πραγματική  «ανθρωπολογική οπισθοδρόμηση», όπως διαβάζουμε στους Τζιχαντιστές…, μιας κι εντός του λούνα-παρκ της σύγχρονης Δύσης καταβάλλεται μια συστηματική προσπάθεια υπαναχώρησης, αφενός, από την ενήλικη στην παιδική ζωή και, αφετέρου, από τη δημιουργική ατομικότητα στη χυλώδη κι αποχαυνωμένη, άνευρη «ολότητα» του διασκεδάζοντος πλήθους. Το πέρασμα από την «ανθρωπότητα της ηρωικής περιόδου» στη «μετα-ανθρωπότητα» σηματοδοτεί μια θεμελιώδη οντολογική έκπτωση: την αυτοκρατορία του Καλού, όπως ονομάζει το καθεστώς αυτό ο Μυρέ, δηλαδή τη δημιουργία ενός «τέλειου» ανθρώπινου όντος, διαρκώς νέου και χωρίς παρελθόν, γιατρεμένου από κάθε τραγικότητα. Πρόκειται για την τελική νίκη του νεωτερικού ουτοπισμού της Προόδου επί της θεμελιώδους κι απερίσταλτης ατέλειας του πραγματικού, ατομικού, ιστορικά συγκεκριμένου ανθρώπινου όντος, δεμένου με το εκάστοτε παρελθόν του.

Αυτήν την ατελή ατομικότητα θέλει να υπερασπιστεί ο Μυρέ ενάντια στην αφηρημένη «ανθρωπότητα», τούτο το κατ’ εξοχήν προϊόν του νεωτερικού παραληρήματος. Αυτό είναι το χρέος της λογοτεχνίας και δη του μυθιστορήματος: η αποδόμηση των λυρικών-ουτοπικών ψευδαισθήσεων, όπως θα ‘λεγε κι ο Μίλαν Κούντερα τον οποίον τόσο εκτιμούσε. Άλλωστε για τον Μυρέ η «θετικότητα», το «Καλό» και το «εορταστικό» συνιστούν τη σημερινή εκδοχή καταπιεστικής Αφαίρεσης, η οποία ποδηγετεί το άτομο, όπως παλιότερα έκαναν το κράτος, η θρησκεία, ο πατριωτισμός, το «θέαμα».

Μπαλζκικός αλλά ταυτόχρονα με τους “μηδενιστές” Σαντ, Σελίν κι Ουελμπέκ, υπερασπιστής του νεωτερικου υποκειμένου, που αντλεί επιχειρήματα από την Καθολική θεολογία, αλλά ταυτοχρόνως κατακριτής της τάσης του εορταστικού καθεστώτος ν’ αποερωτικοποιεί το ανθρώπινο ον: Αυτό που πάντοτε αναζητούσε ο Μυρέ, με το μοναδικό χιούμορ του, ήταν “το απόλυτα ετερογενές”, το στοιχείο εκείνο που θα του επέτρεπε να υπερασπιστεί με τον πιο καθαρό τρόπο “το καταραμένο μας απόθεμα” ενάντια στο καθεστώς της γενικευμένης εορταστικότητας.

Η τάση του αυτή προς την υπερβολή δεν ακυρώνει σε καμία περίπτωση τη διαύγεια της ματιάς του. Τουναντίον μάλιστα: το γεγονός πως ακόμα κι η «δοκιμιακού» τύπου κοινωνική του κριτική (εξέχον δείγμα της οποίας είναι οι Τζιχαντιστές…) είναι γραμμένη σε λογοτεχνικό στυλ, αφήνοντας έτσι έναν σημαντικό βαθμό ασάφειας να πλανάται πάνω από το ερώτημα σχετικά με την ακριβή φύση των πολιτικών απόψεων του συγγραφέα, μπορεί να ‘χει σήμερα μόνο θετικές συνέπειες. Διότι δίνει ένα απελευθερωτικό σκούντημα στην κοιμωμένη μας συνείδηση, που αρκείται όλο και περισσότερο να κατηγοριοποιεί ιεροεξεταστικώς, ασχολούμενη όχι με το τι λέει κάθε φορά ένας συγγραφέας ή ένας στοχαστής, αλλά με το πώς, γιατί και από ποια θέση το λέει. Όχι ότι δεν έχει κι αυτό σημασία· ωστόσο η πραγματική ανάγνωση ασχολείται κατά βάση με το περιεχόμενο των ιδεών και των επιχειρημάτων κάποιου συγγραφέα, όχι με το αν είναι αντιδραστικός, φασίστας ή αριστερός.

Η πολυεπίπεδη αντιφατικότητα του Μυρέ συνιστά απτό τεκμήριο του πλούτου των ιδεών και των διαισθήσεων που μπορεί κανείς να βρει στο έργο ενός συγγραφέα που ο Ζαν Μπωντριγιάρ συγκατέλεγε στους «πολύ σπάνιους αντιστασιακούς» του καιρού μας. Το έργο του έχει πολλά να διδάξει σε όσους επιδιώκουμε μια ριζική κριτική του σύγχρονου τρόπου ζωής: μας δείχνει τα όρια συγκεκριμένων αναλύσεων αλλά και τη σχέση ακόμα και της ριζικότερης κριτικής με τον κόσμο εντός της οποίας αυτή εκδηλώνεται, προσπαθώντας να την πολεμήσει· μας δείχνει τις αντιφάσεις στις οποίες μπορεί να πέσει, την ανάγκη αλλά και ταυτόχρονα τη δυσκολία υπέρβασης των καθιερωμένων εργαλείων και σχημάτων· μας μαθαίνει τη σημασία της γλώσσας αλλά και την ανάγκη να «στοχαζόμαστε επί των συγκεκριμένων αντικειμένων και των γεγονότων του καθημερινού μας κόσμου, από τη Ντίσνεϊλαντ και την τρομοκρατία, ως την πορνογραφία, τα σούπερ μάρκετ και τον Άντι Γουόρχολ», όπως σημείωνε ο ίδιος ο Μυρέ μιλώντας για τον Μπωντριγιάρ.

Αν, όπως το θέτει ο Ζ.-Κ. Μισεά, «καμία κοινωνία εφάμιλλη των σημερινών δυνατοτήτων του ανθρώπινου είδους δε θα έχει έστω και την παραμικρή πιθανότητα ιστορικής πραγμάτωσης, καθόσον το ριζοσπαστικό κίνημα παραμένει ανήμπορο να αναγνωρίσει ρητά ότι είναι πλέον ανάγκη να αποδεχθούμε μια σειρά συντηρητικών απαιτήσεων»^[2], ο εμπλουτισμός της κριτικής σκέψης σήμερα με μια μυρεϊκή προοπτική θα πρέπει να θεωρείται ως εκ των ων ουκ άνευ σε θεωρητικό και αναλυτικό επίπεδο -ανεξάρτητα απ’ τα προσωπικά χούγια και τις ιδιαίτερες συμπάθειες του ίδιου του Μυρέ.

[1] Μ. Ουελμπέκ, Μπ.-Α. Λεβί, Δημόσιος κίνδυνος, μτφρ. Λ. Σιπητάνου, Αθήνα, Εστία, 2010, σ. 107.

[2] Ζ.-Κ. Μισεά, Τζορτζ Όργουελ, ένας συντηρητικός αναρχικός (ετοιμάζεται από τις εκδόσεις «Μάγμα»).

από το βιβλιοφιλικο μπλογκ akamas

Είναι λίγες οι φορές που νιώθω κάπως περίεργα να παρουσιάσω ένα βιβλίο και οι λόγοι είναι αρκετοί. Ο πρώτος είναι ότι πρόκειται για το πρώτο βιβλίο ενός νέου εκδοτικού οίκου, των εκδόσεων Μάγμα. Ένας νέος εκδοτικός οίκος, ο οποίος τολμά να ξεκινήσει με ένα αιρετικό θα μπορούσα να πω βιβλίο. Ένα βιβλίο ενός σημαντικού Γάλλου διανοητή, του Φιλίπ Μυρέ, ο οποίος τολμά να προσεγγίσει την επίθεση στους δίδυμους πύργους μέσα από μια διαφορετική οπτική Δεν κατηγορεί τα μέλη της Αλ Κάιντα που πραγματοποίησαν την επίθεση, αλλά τη Δυση και τον δυτικό πολιτισμό, ο οποίος βρίσκεται στα όρια της κατάρρευσης. Θεωρεί ότι έχει αποξηρανθεί από τις ιδέες του και τις αξίες του και οδηγείται σε μια παγκοσμιότητα του χρήματος, σε έναν κόσμο όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα εφαρμόζονται απλά και μόνο για να βοηθούν τους ανθρώπους να γίνουν καλές παραγωγικές μηχανές, χωρίς να σκέφτονται και να λειτουργούν ως ένα κομμάτι της. Δεν ξέρω αν η κατάσταση που περιγράφει ο συγγραφέας είναι αναστρέψιμη, αλλά θα πρέπει να αναλογιστούμε τις συνθήκες που μας οδήγησαν ως εδώ.

Του Νίκου Ν. Μάλλιαρη

(Δημοσιεύτηκε στο ένθετο Αναγνώσεις της κυριακάτικης Αυγής – 21/01/2018)

Παρ’ όλο που ο Φιλίπ Μυρέ υπήρξε ένας πολύ σημαντικός εκπρόσωπος της γαλλικής λογοτεχνίας των τελευταίων δεκαετιών, το Αγαπητοί τζιχαντιστές… είναι μόλις το δεύτερο κείμενό του που μεταφράζεται, πρώτα στα ιταλικά και τώρα στα ελληνικά, μετά την ιταλική και την ισπανική έκδοση της Αυτοκρατορίας του Καλού (1991). Παρά την κάποια μηντιακή αναγνώριση της οποίας χαίρει τα τελευταία χρόνια στη Γαλλία, ο Μυρέ παραμένει ακόμη άγνωστος στο εξωτερικό. Με την εξαίρεση ορισμένων παλιότερων άρθρων του Λάκη Προγκίδη στην Ελευθεροτυπία ή στα Νέα, η μόνη αναφορά στο έργο του γάλλου συγγραφέα στην ελληνική γλώσσα ίσως είναι ο επίλογος που ο ίδιος Λ. Π. μάς παραχώρησε για την ανά χείρας έκδοση αλλά κι ένα παλιότερο σχόλιο του Μισέλ Ουελμπέκ^[1].

Παρά το χιουμοριστικό του ύφος -χαρακτηριστικό ενός μαιτρ της σάτιρας όπως ο Μυρέ-, οι Τζιχαντιστές… είναι ένα πυκνό κείμενο, καθώς στις σελίδες του ο συγγραφέας συμπυκνώνει τα φιλοσοφικά, ανθρωπολογικά ή ακόμη και θεολογικά συμπεράσματα της ως τότε διανοητικής του πορείας. Διότι ο Μυρέ διέθετε γερή ιστορική και φιλοσοφική παιδεία όπως επίσης και μια συνολική κοσμοθεωρία. Γραμμένη στα τέλη του 2001, τούτη η ανοιχτή επιστολή χρησιμοποιεί την αναφορά στους φανταστικούς της παραλήπτες για να ειρωνευτεί και καυτηριάσει τα αδιέξοδα των δυτικών κοινωνιών. Το βασικό του συμπέρασμα, απλό όσο και βασανιστικά αφοπλιστικό, μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Αγαπητοί τζιχαντιστές, άδικα προσπαθείτε να μας καταστρέψετε… Αυτο-καταστρεφόμαστε εδώ και καιρό και μόνοι μας!

Ως μυθιστοριογράφος, δηλαδή θεράπων μιας τέχνης κατεξοχήν νεωτερικής, ο Μυρέ θα πρέπει να ιδωθεί ως εκπρόσωπος μιας νεωτερικής κριτικής στη νεωτερικότητα: μιας κριτικής των υπερβολών που μετατρέπουν το νεωτερικό πρόταγμα της κριτικής σκέψης και του αυτόνομου υποκειμένου, στις σημερινές κοινωνίες της κατανάλωσης και της γενικευμένης διασκέδασης. Η νεωτερική μάχη του ανθρώπου να υπερβεί τον ίδιο του τον εαυτό ήταν ίδιον ενός ηρωικού ανθρώπινου όντος, που είχε στη ζωή του διαφορετικούς στόχους από τη διαρκή καλοπέραση. Τούτη είναι η θεμελιώδης και βασική διαφοροποίηση για τον Μυρέ, η οποία και συνιστά την «ανθρωπολογική μεταμόρφωση» που ορίζει την ανάδυση των σημερινών κοινωνιών: κορύφωση της προοδολάγνου, αισιόδοξης κι ουτοπικής συνιστώσας της νεωτερικότητας είναι ο σημερινός «εορτάζων άνθρωπος» κι η ανάδυση μιας κοινωνίας όπου τα πάντα είναι -ή οφείλουν να γίνονται αντιληπτά ως- γιορτή. Τα πάντα είναι ωραία, όμορφα, χαρούμενα, cool, χαλαρά, κανείς πλέον δε ντρέπεται για τίποτε, όλοι/ες είμαστε ανοικτοί/ές στον Άλλον, όλοι έχουν δικαίωμα στην άποψη, κανείς δεν κρίνει ώστε να μην κριθεί κ.ο.κ. Παντού κυριαρχεί η «θετική σκέψη» κι η «αισιοδοξία», όλοι οφείλουν να χαμογελούν και να χορεύουν.

Για τον συγγραφέα, ίδιον τούτης της μετα-ανθρωπότητας είναι ο αγώνας ενάντια στους περιορισμούς του ίδιου του Πραγματικού, η προσπάθεια να μετατρέψουμε την πραγματικότητα από «αυτό που αντιστέκεται» σε προέκταση του παραληρήματός μας -είτε υποτάσσοντάς την στις προκρούστειες εξωραϊστικές μεθόδους της πολιτικής ορθότητας, της θετικής σκέψης και της αισθητικής χειρουργικής, είτε ρευστοποιώντας την μέσω της εορταστικής εκστατικότητας και της ψευτο-πρωτοποριακής απόρριψης κάθε παρελθόντος. Φροϋδικώς θα λέγαμε ότι η ημερινή ζωή παύει να ορίζεται από την αρχή της Πραγματικότητας και υποτάσσεται στ’ αποχαυνωτικά θέλγητρα της αρχής της Ηδονής. Τα πάντα μετατρέπονται σε χαρά, γιορτή, ρέιβ πάρτι, ψυχοτρόπο τριπ: από τη θρησκεία και την τέχνη ως την πολιτική. Το σύγχρονο άτομο βρίσκεται σε μια διαρκή υπερκινητική περιδίνηση από «φεστιβάλ» σε «event» κι από «workshop» σε «πολυχώρο».

Πρόκειται για πραγματική  «ανθρωπολογική οπισθοδρόμηση», όπως διαβάζουμε στους Τζιχαντιστές…, μιας κι εντός του λούνα-παρκ της σύγχρονης Δύσης καταβάλλεται μια συστηματική προσπάθεια υπαναχώρησης, αφενός, από την ενήλικη στην παιδική ζωή και, αφετέρου, από τη δημιουργική ατομικότητα στη χυλώδη κι αποχαυνωμένη, άνευρη «ολότητα» του διασκεδάζοντος πλήθους. Το πέρασμα από την «ανθρωπότητα της ηρωικής περιόδου» στη «μετα-ανθρωπότητα» σηματοδοτεί μια θεμελιώδη οντολογική έκπτωση: την αυτοκρατορία του Καλού, όπως ονομάζει το καθεστώς αυτό ο Μυρέ, δηλαδή τη δημιουργία ενός «τέλειου» ανθρώπινου όντος, διαρκώς νέου και χωρίς παρελθόν, γιατρεμένου από κάθε τραγικότητα. Πρόκειται για την τελική νίκη του νεωτερικού ουτοπισμού της Προόδου επί της θεμελιώδους κι απερίσταλτης ατέλειας του πραγματικού, ατομικού, ιστορικά συγκεκριμένου ανθρώπινου όντος, δεμένου με το εκάστοτε παρελθόν του.

Αυτήν την ατελή ατομικότητα θέλει να υπερασπιστεί ο Μυρέ ενάντια στην αφηρημένη «ανθρωπότητα», τούτο το κατ’ εξοχήν προϊόν του νεωτερικού παραληρήματος. Αυτό είναι το χρέος της λογοτεχνίας και δη του μυθιστορήματος: η αποδόμηση των λυρικών-ουτοπικών ψευδαισθήσεων, όπως θα ‘λεγε κι ο Μίλαν Κούντερα τον οποίον τόσο εκτιμούσε. Άλλωστε για τον Μυρέ η «θετικότητα», το «Καλό» και το «εορταστικό» συνιστούν τη σημερινή εκδοχή καταπιεστικής Αφαίρεσης, η οποία ποδηγετεί το άτομο, όπως παλιότερα έκαναν το κράτος, η θρησκεία, ο πατριωτισμός, το «θέαμα».

Μπαλζκικός αλλά ταυτόχρονα με τους “μηδενιστές” Σαντ, Σελίν κι Ουελμπέκ, υπερασπιστής του νεωτερικου υποκειμένου, που αντλεί επιχειρήματα από την Καθολική θεολογία, αλλά ταυτοχρόνως κατακριτής της τάσης του εορταστικού καθεστώτος ν’ αποερωτικοποιεί το ανθρώπινο ον: Αυτό που πάντοτε αναζητούσε ο Μυρέ, με το μοναδικό χιούμορ του, ήταν “το απόλυτα ετερογενές”, το στοιχείο εκείνο που θα του επέτρεπε να υπερασπιστεί με τον πιο καθαρό τρόπο “το καταραμένο μας απόθεμα” ενάντια στο καθεστώς της γενικευμένης εορταστικότητας.

Η τάση του αυτή προς την υπερβολή δεν ακυρώνει σε καμία περίπτωση τη διαύγεια της ματιάς του. Τουναντίον μάλιστα: το γεγονός πως ακόμα κι η «δοκιμιακού» τύπου κοινωνική του κριτική (εξέχον δείγμα της οποίας είναι οι Τζιχαντιστές…) είναι γραμμένη σε λογοτεχνικό στυλ, αφήνοντας έτσι έναν σημαντικό βαθμό ασάφειας να πλανάται πάνω από το ερώτημα σχετικά με την ακριβή φύση των πολιτικών απόψεων του συγγραφέα, μπορεί να ‘χει σήμερα μόνο θετικές συνέπειες. Διότι δίνει ένα απελευθερωτικό σκούντημα στην κοιμωμένη μας συνείδηση, που αρκείται όλο και περισσότερο να κατηγοριοποιεί ιεροεξεταστικώς, ασχολούμενη όχι με το τι λέει κάθε φορά ένας συγγραφέας ή ένας στοχαστής, αλλά με το πώς, γιατί και από ποια θέση το λέει. Όχι ότι δεν έχει κι αυτό σημασία· ωστόσο η πραγματική ανάγνωση ασχολείται κατά βάση με το περιεχόμενο των ιδεών και των επιχειρημάτων κάποιου συγγραφέα, όχι με το αν είναι αντιδραστικός, φασίστας ή αριστερός.

Η πολυεπίπεδη αντιφατικότητα του Μυρέ συνιστά απτό τεκμήριο του πλούτου των ιδεών και των διαισθήσεων που μπορεί κανείς να βρει στο έργο ενός συγγραφέα που ο Ζαν Μπωντριγιάρ συγκατέλεγε στους «πολύ σπάνιους αντιστασιακούς» του καιρού μας. Το έργο του έχει πολλά να διδάξει σε όσους επιδιώκουμε μια ριζική κριτική του σύγχρονου τρόπου ζωής: μας δείχνει τα όρια συγκεκριμένων αναλύσεων αλλά και τη σχέση ακόμα και της ριζικότερης κριτικής με τον κόσμο εντός της οποίας αυτή εκδηλώνεται, προσπαθώντας να την πολεμήσει· μας δείχνει τις αντιφάσεις στις οποίες μπορεί να πέσει, την ανάγκη αλλά και ταυτόχρονα τη δυσκολία υπέρβασης των καθιερωμένων εργαλείων και σχημάτων· μας μαθαίνει τη σημασία της γλώσσας αλλά και την ανάγκη να «στοχαζόμαστε επί των συγκεκριμένων αντικειμένων και των γεγονότων του καθημερινού μας κόσμου, από τη Ντίσνεϊλαντ και την τρομοκρατία, ως την πορνογραφία, τα σούπερ μάρκετ και τον Άντι Γουόρχολ», όπως σημείωνε ο ίδιος ο Μυρέ μιλώντας για τον Μπωντριγιάρ.

Αν, όπως το θέτει ο Ζ.-Κ. Μισεά, «καμία κοινωνία εφάμιλλη των σημερινών δυνατοτήτων του ανθρώπινου είδους δε θα έχει έστω και την παραμικρή πιθανότητα ιστορικής πραγμάτωσης, καθόσον το ριζοσπαστικό κίνημα παραμένει ανήμπορο να αναγνωρίσει ρητά ότι είναι πλέον ανάγκη να αποδεχθούμε μια σειρά συντηρητικών απαιτήσεων»^[2], ο εμπλουτισμός της κριτικής σκέψης σήμερα με μια μυρεϊκή προοπτική θα πρέπει να θεωρείται ως εκ των ων ουκ άνευ σε θεωρητικό και αναλυτικό επίπεδο -ανεξάρτητα απ’ τα προσωπικά χούγια και τις ιδιαίτερες συμπάθειες του ίδιου του Μυρέ.

[1] Μ. Ουελμπέκ, Μπ.-Α. Λεβί, Δημόσιος κίνδυνος, μτφρ. Λ. Σιπητάνου, Αθήνα, Εστία, 2010, σ. 107.

[2] Ζ.-Κ. Μισεά, Τζορτζ Όργουελ, ένας συντηρητικός αναρχικός (ετοιμάζεται από τις εκδόσεις «Μάγμα»).

του Γιώργου Σταματόπουλου (από την Εφημερίδα των Συντακτών)

Χωρίο του Ρουμανογάλλου διανοητή Εμίλ Σιοράν επιστρατεύουν ως μότο για το βιβλίο του Φιλίπ Μιρέ «Αγαπητοί τζιχαντιστές» οι φρέσκες εκδόσεις Μάγμα: «Ακούει κανείς τους ανθρώπους να μιλούν για την απελευθέρωση του Ανθρώπου κι εκπλήσσεται, αν δεν τον κυριεύει ο τρόμος. Πώς θα απελευθερώσουν οι σκλάβοι τον Σκλάβο;…».

Στο εξαιρετικά τολμηρό αυτό βιβλίο (θα παρουσιαστεί αναλυτικά στις Ριζοσπαστικές Αναγνώσεις) γίνεται μια αμείλικτη κριτική στον πολιτισμό της Δύσης και στο τι έχει πετύχει ώς τούδε ο περίφημος πολιτισμός της. Ιδού: «…Εμείς οι Δυτικοί συναθροιζόμαστε πλέον αποκλειστικά και μόνο για να δοξάσουμε την οργανωμένη πια αδυναμία μας να μιλήσουμε».

Συμβαίνει, όντως, το εξής παράδοξο: την ώρα που η ανθρωπότητα δεν ξέρει πού πατά και πού πηγαίνει, οι πνευματικοί άνθρωποι δεν μπορούν να συνομιλήσουν και άρα δεν μπορούν και να αποφασίσουν για το μέλλον αυτής· επιτρέπουν έτσι σε πολιτικούς και καταναλωτές, σε θρασίμια αλλά και χάννους να αδελφώνονται σε ένα πανηγύρι αυτοκαταστροφής χωρίς ουδείς να προβληματίζεται για τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, που έχουν εισβάλει ρητά ή υπόρρητα στην καθημερινή μας ζωή – γεια σου πλούτε, γεια σου δόξα και γεια σου κατανάλωση· σιγά που θα σκάσουμε…

Τα φοβερά και τρομερά γεγονότα (πόλεμοι, φυλακές, βασανιστήρια, στρατόπεδα συγκέντρωσης, παιδοκτονίες και παιδεραστίες, πείνα, ασιτία, εξευτελισμός, ατιμασμός και ταπείνωση του ανθρωπίνου σώματος) τα έχουμε ενσωματώσει στην ανυπαρξία μας -γιατί τι άλλο από ανυπαρξία είναι η υποταγή των πολιτών και της διανόησης στο επικρατούν πολιτικό (που είναι ντούρο οικονομικό) σύστημα; Τι άλλο από ανυπαρξία είναι η έλλειψη εναλλακτικών προτάσεων για την οργάνωση και αυτονομία και την αυτοδιοίκηση των κοινωνιών;

Κατηγορούμε για λίγες μέρες και στηλιτεύουμε τη φρίκη που κουβαλά ο άνθρωπος -τι λίγες μέρες, για λίγες ώρες είναι το σωστό- και συνεχίζουμε αμέριμνοι το ταξίδι της απάθειας και της αδιαφορίας για το τι συμβαίνει στην οικουμένη. Και καλά να πούμε ότι αυτό είναι δύσκολο, το να νοιάζεσαι για την οικουμένη· πώς αντιδρούμε σε τούτη τη μικρή χώρα είναι το θέμα, που δέρνεται από εξουσιομανείς και εξουσιολάτρες καθώς και από αμέριμνους και ατάραχους πολίτες (εντάξει, πάντα υπάρχουν οι εξαιρέσεις).

Εδώ που τα λέμε οι αξίες και το νόημα έχουν αποσυρθεί – κάτι απομεινάρια τους μόνο σέρνονται αλλά και αυτά πάνω σε σωρούς σκουπιδιών όπου επικρατούν η δυσωδία και ο τρόμος. Εάν η ανθρωπότητα θέλει να ξαναβρεί τον δρόμο της οφείλει να τα αποβάλει όλα αυτά, ξεφεύγοντας πρωτίστως από τη «μαγεία» της τηλεόρασης και της διαδικτυακής απομόνωσης-εκτόνωσης· είναι ένα δειλό πρώτο βήμα για να ξεφύγουμε από την ανυπαρξία μας (και ταυτόχρονα από τη δοκησισοφία μας).

Δεν πέρασε μία εβδομάδα, λέει ο Φιλίπ Μιρέ, από τις επιθέσεις στους δίδυμους πύργους της Νέας Υόρκης και άπαντες επανήλθαν χωρίς χρονοτριβή στις σοβαρές τους ενασχολήσεις, τουτέστιν στη γη των ψευδαισθήσεών τους. Αλλά το θέμα απαιτεί περισσότερη έρευνα…